The Role of Khilāfiyāt and Juristic Disputations in the Emergence of Juristic Method in Usūl Literature

Fıkıh usûlü literatüründe fukahâ ve mütekellimîn metodu olarak nitelenen iki yazım yöntemi olduğuna dair yaygın bir kabul vardır. Bu yöntemin ayırıcı nitelikleri hakkında bazı açıklamalar dile getirilmekle birlikte, bu ayrımın hangi ölçülere göre yapıldığı, ayrışmanın temelinde saiklerin olduğu yöntemlerin özellikle dönemlerde yaygınlık kazandığı gibi hususlarda derinlikli izah mevcut değildir. çalışma, söz konusu hususları biraz daha aydınlatmayı hedeflemekte metodunun ortaya çıkışı üzerinde hilâf tartışmalarının münazaraların etkisi durmaktadır.
 İslamî ilimlerin ilk dönemlerindeki hararetli ilmî önemli bölümünü dini bilginin kaynak yöntemlerine meseleler oluşturuyordu. Kelâm meseleleri ile ilgilenen alimler tarafından, kelâm meseleleriyle iç içe işlenen yöntem tartışmaları, sonrasında müstakil disiplin haline gelecek olan usûl meseleleriydi. Aynı dönemde Hanefîler de kendilerinin geliştirip sistemleştirdiği fıkıh çalışmalarını kayıt altına alarak, ilminin müktesebâtını tedvin ediyorlardı. kelâmcılar tarafından sürdürülen tartışmalarına, mesâilinin temellendirilmesi bağlamında dahil oldular. İlk dönem ilimlerinin gelişmesinde etkili tartışma geleneği, cedel tekniğinin öğrenilmesi yeni boyut kazandı. Önce sonra fakihler tartışmalarında eserlerinde kullanmaya başladılar. Hicrî dördüncü beşinci asırda revaç bulması birlikte münazaraları entelektüel alanda çok hale geldi.
 doğrultuda ihtilaflı meselelerinin delillendirilerek tartışıldığı literatürü gelişme gösterdi. Söz gelişmeler, delillendirilmesinde münazaralarında işe yarayacak eserlerinin çıkmasında oldu. İşte en tipik eseri sayılan Debûsî’nin Takvîm’i, fürû sayılabilecek pek başlığa yer veren, tartışmaları bolca örneği üzerinden işleyen, kıyas illet başlıklarında bahislerini genişçe ele alan tartışmalarına mesafeli duran tarzıyla, dönemin münazara geleneğinin ihtiyaçlarına hitap ediyordu.
 geliştirdiği anlayışı kısa sürede dikkat çekti hicrî asır tamamlanmadan benimseyen yazıldı. Özellikle Pezdevî’nin eseri, sonraki Hanefî esas alınan model metin geldi. Gazâlî Râzî felsefe mantık hakimiyeti girdiği ise popülerliğini yitirdi. İlmü’l-bahs ve’l-münazara ilimleri disiplini altında incelenmeye başlandı. Ancak dönemden da yazmaya felsefî kelâmın altındaki dahi yazdıkları karma nitelikli eserlerde Usûl’ünü almaya devam ettiler.